حرمت زن در جامعه اسلامی
با اندکی تدبّر در آیات قرآن فلسفه حجاب را به گونه ای صریح می بینیم و می یابیم که احترام و حرمت زن، فلسفه حقیقی و یا یکی از فلسفه های حجاب است. براستی اگر معرفت انسان به شریعت و تعالیم دینی بالا رفته و قرآن را که آیین نامه سعادت و کمال بشر است درک کند، به عظمت حجاب پی برده و می فهمد بی حجابی و بدحجابی ثمره عدم معرفت و شناخت حقیقی جایگاه زن در هستی است.
مقام زن در آیات گوناگون و همچنین در روایات بسیاری ذکر شده و همین آیات و روایات منشأ فتوای مراجع در رساله های عملیه گردیده و حکم حجاب به عنوان یکی از واجبات دینی مطرح و بیان شده است. ما این حرمت را در قرآن و روایات پی می گیریم.
در قرآن کریم پس از بیان کیفیت حجاب برای زنان، به علت آن پرداخته و می فرماید: «وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعلَمَ ما یُخفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ(17)؛ و زینتهای خود را آشکار نکنند، مگر آنچه که پیدا است و باید روسری خود را بر گردن خویش اندازند ... و پاهای خود را [به گونه ای به زمین] نکوبند، تا آنچه از زینت ایشان که نهفته می دارند، معلوم گردد.» خداوند متعال در این آیه شریفه ـ که در مدینه نازل شده است ـ حکم حجاب را به گونه ای صریح و آشکارا مطرح نموده و علاوه بر ظرافتهای خاصی که در نوعِ پوشش زنان وجود دارد، اشخاص محرم را نیز ذکر می کند، تا نامحرمها بازشناسانده شوند و در پایان فلسفه پوشش بیان شده است که زینتها و زیباییهای زنان در مقابل نامحرم آشکار نشود، تا آنها مورد توجه نگاههای ناپاک قرار نگیرند و احترام آنان حفظ گردد.
در قرآن پس از سفارش زنان خداوند متعال می فرماید:
یا ایها الذین آمنوا لا یَحِلُّ لَکُم اَنْ ترِثُو النِّساء کَرْها وَ لا تَعْضُلوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُموهُنَّ اِلاّ اَنْ یَأتینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْروفِ(18)؛ ای کسانی که ایمان آوردید! برای شما حلال نیست که زنان را برخلاف میلشان ارث برید، و بر آنان سخت نگیرید تا بخشی از آنچه به آنان داده اید، [از چنگشان [درآورید، مگر آنکه مرتکب عمل زشتی شوند که ثابت شده باشد و با آنها به شایستگی رفتار کنید.»
در این آیه رسوبات عقاید جاهلی مورد نهی قرار گرفته است و حقوق و ارزش پایمال شده زن در جاهلیت و قبل از ظهور اسلام صریحا مورد انتقاد واقع شده و دریچه ای جدید به سوی ارزش و عظمت زن گشوده می شود. زنانی که قبل از اسلام در کودکی زنده به گور می شدند و یا در هنگام ازدواج مورد ظلم قرار می گرفتند و چون شی ء کم ارزشی از سوی پدران به ارث گذاشته می شدند، با این آیه، ارزشمند می شوند و حیثیت و حقوق به تاراج رفته آنان بازگردانده می شود و مورد سفارش و مرحمت قرار می گیرند. این ارمغانی خجسته و مبارک از سوی خداوند متعال بود که با کلام آسمانی به مردم ابلاغ شد.
«قرآن ما را متوجه کرد، و می فرماید: با زنها معاشرت نیک داشته باشید و در مجامع خود آنان را راه دهید و اگر برای شما خوشایند نیست که در مجامع خود شرکت دهید آنها را، این کار ناخوشایند را بکنید. ممکن است خیر فراوانی در این کار باشد (یجعلُ اللّه فیه خیرا کثیرا) و شما ندانید و این معاشرت، اختصاصی به مسایل خانوادگی ندارد.»(19)
در آیه دیگر حرمت و شخصیت زن به عنوان فلسفه حجاب مطرح می شود: «یا ایها النّبی قُل لاَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمؤمِنینَ یُدنینَ عَلَیْهِنَّ مَنْ جَلابیبهنّ ذلک اَدْنی ان یُعْرَفْنَ فلا یؤذَین(20)؛ ای پیامبر! به زنان و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: پوشش خود را بر خود فرو پوشند. این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، مناسب تر است و خدا آمرزنده و مهربان است.»
در این آیه زنان و دختران پیامبر و زنانی که همسر مردان مؤمن هستند، از دیگر زنان جامعه آن روز جدا می شوند و حکم حجاب برای این زنانِ محترم آورده می شود. از ظاهر آیه می توان دریافت که حجاب به خاطر احترام و حرمت زنان بوده و مقام آنان به قدری والا است که باید از طریق حجاب شناخته شوند؛ مبادا مانند زنان کفار مورد آزار و اذیت قرار گیرند. این دسته از زنان به خاطر اعتقادات و باورهای دینی، دارای ارزش و مقامی افزون از دیگران هستند و حرمت آنها باید مورد شناسایی قرار گیرد.
«در اینکه منظور از شناخته شدن (یُعْرَفْنَ) در آیه چیست، دو نظر وجود دارد که با هم منافاتی ندارند؛ نخست اینکه در آن زمان معمول بوده است که کنیزان بدون پوشیدن سر و گردن از منزل بیرون می آمدند و از آنجا که از نظر اخلاقی وضع خوبی نداشتند، گاهی جوانان هرزه مزاحم آنها می شدند. در این آیه به زنان آزاد مسلمان دستور داده شده که حجاب اسلامی را کاملاً رعایت کنند، تا از کنیزان شناخته شوند و بهانه ای برای مزاحمت به دست هرزگان ندهند؛ [یعنی هرزگان به خاطر حرمت مسلمانی و آزاد بودن آنها مزاحم نشود]. و نکته دیگر اینکه زنان مسلمان در پوشیدن حجاب سهل انگار نباشند».(21)
بنابراین با توجه به آیات فوق فلسفه مهم حجاب، حرمت و ارزش زنان مسلمان است. در جای دیگر آمده است: «و اَن یَسْتَعْفِفْنَ خیرٌ لَهُنَّ وَ اللّه سَمیعٌ عَلیمٌ(22)؛ و عفت ورزیدن برای آنها (زنانی که از کار افتاده اند و امید زناشویی ندارند) بهتر است و خدا شنوای دانا است.» در این آیه شریفه حکمِ حجاب برای زنانی که از زناشویی ناامید شده اند، مطرح شده و در حالی که تخفیفی برای این گروه مطرح گردیده، عفت (حجاب درونی) و حجاب برای آنان بهتر شمرده شده است، زیرا در هر موقعیتی زن مسلمان دارای حرمت و احترام است و حفظ این حرمت به وسیله حجاب است. در پایان آیه شریفه با جمله «و اللّه سمیع علیم» نکته ای نغز و ظریف را بیان می فرماید. مفسران در این مورد می نویسند: «و اللّه سمیع علیم» تعلیل حکمی است که تشریع شده است و معنایش این است که خدا شنوا است آنچه را که زنان به فطرت خود درخواست می کنند و دانا است به احکامی که به آنان محتاجند.(23)
از این مطلب فهمیده می شود فطرت انسان و بویژه زنان خواستار حفظ حرمت است و حکم الهی بر اساس فطرت انسانها است، زیرا دین اسلام مطابق با فطرت بشر است.
پس آنجا که آیه «عفت» را به عنوان «خیر» برای زنان سالخورده به شمار می آورد، هر چند مورد سوء استفاده جنسی قرار نگیرند و از کارافتاده باشند، به خاطر ارزش ذاتیِ این صفت است.
علی(ع) در مورد عفت می فرماید: «العفاف یصون النفس و ینزهها عن الدنایا (الدّنیا(24))؛ عفاف، نفس انسان را حفظ می کند و از پستیها (یا از دنیازدگی) پاک نگه می دارد.»
از این روایت درمی یابیم «خیر» در عفاف ـ که آیه شریفه آن را بیان می کند ـ به خاطر عظمتی است که انسان توسط عفت و خودنگهداری می یابد و آن حفظ نفس و دوری از پستیها است.
در آیه دیگر آمده است: «یا نساء النبی لَسْتُنَّ کأحَدٍ مِنَ النساء اِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ و قُلْنَ قَولاً مَعْروفا(25)؛ ای همسران پیامبر! شما مانند هیچ یک از زنان [دیگر [نیستید. اگر سرِ پروا دارید، پس به ناز سخن مگویید، تا آن کس که در دلش بیماری است، طمع ورزد، و گفتاری شایسته گویید.»
این آیه شریفه ـ اگر چه ظاهرا خطاب به زنان پیامبر است، ولی اختصاص به آنان ندارد، زیرا علت حکم در آیه ذکر شده است (فیطمع الذی فی قلبه مرض) و هر زنی که احتمال خطر بدهد، باید از نازکی صدای خود بکاهد.
دستورهای خداوند متعال به بانوان در این آیه و آیه بعد با ظرافت و دقت خاصی مطرح گردیده است. ابتدا از سخن گفتن ـ که شروع هر ارتباطی است ـ بحث می کند، که نرم و نازک سخن نگویید و سپس می فرماید: در ارتباط فردی با نامحرم مراقب بوده و خود را در معرض دیدگان مردم قرار ندهید و نماز را به پای دارید و زکات بپردازید.
«بدون شک این یک حکم عام است و تکیه آیات بر زنان پیامبر(ص) به عنوان تأکید بیشتر است؛ درست مثل اینکه به شخص دانشمندی بگوییم: تو که دانشمند هستی، دروغ مگو. مفهومش این نیست که دروغ گفتن برای دیگران مجاز باشد، بلکه منظور این این است که یک مرد عالم باید به صورت مؤکدتر و جدی تری از این کار پرهیز کند.»(26)
و نیز در ذیل همین آیه آورده اند: «و لا تخضعن بالقول» اشاره به کیفیت سخن گفتن دارد و جمله «قلن قولاً معروفا» اشاره به محتوای سخن.»(27)
از جمله مواردی که مؤید این نکته مهم است و حرمت زن مسلمان را به عنوان فلسفه حجاب متذکر می شود، احکام و فروعات فقهی است.
در باب نگاه، بحثی به عنوان نگاه به عکس هست، که فقها فتوا داده اند: نگاه کردن به عکس زن مسلمانی که آشنا و پاکدامن باشد، حرام است، اما اگر متهتّک بوده و اهل نجابت نباشد، نگاه کردن عکس او حرمت ندارد.(28)